ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ
Άρτεμις Κ. Τσίτσικα
Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδιατρικής - Εφηβικής Ιατρικής
Επιστημονική Υπεύθυνος Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.)
Β΄ Παιδιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών
Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»
Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον αναγκαίο εργαλείο ενημέρωσης, κοινωνικής επαφής και ψυχαγωγίας για τους εφήβους. Ωστόσο, η υπερβολική ενασχόληση με το μέσο αυτό δημιουργεί κινδύνους ανάπτυξης ακραίων συμπεριφορών σχετικά με τη χρήση του.
Τα αρχικά συμπτώματα της «εξάρτησης» είναι ο υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, στα Internet-cafe ή/και στο σπίτι, η μονομανία, η παραμέληση υποχρεώσεων και άλλων ασχολιών και η απότομη πτώση της σχολικής επίδοσης. Η απομόνωση, η μείωση του χρόνου δραστηριοτήτων και του χρόνου που περνούν τα παιδιά με την οικογένεια και τους φίλους τους, η μεταβολή της συμπεριφοράς (π.χ. βίαιη συμπεριφορά μέσα στο σπίτι), η αδιαφορία για πράγματα που πριν ευχαριστούσαν, συχνά συνθέτουν τη συνολική εικόνα. Υπάρχουν βέβαια και τα σωματικά συμπτώματα, όπως πονοκέφαλος, ξηρότητα οφθαλμών, διατροφικές παρεκτροπές και παραμέληση της σωματικής υγιεινής και φροντίδας εαυτού.
Το πρώτο κέντρο απεξάρτησης λειτούργησε το 1995 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ο όρος «εθισμός» χρησιμοποιείται σε εισαγωγικά λόγω του ότι η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα βρίσκεται σε αμηχανία και δεν υπάρχει ομοφωνία για το εάν πρόκειται για αληθή εθισμό ή όχι. Δεν πρόκειται άλλωστε για κάποια ουσία που καταναλώνει ο χρήστης, ωστόσο υπάρχει ενεργητική συμμετοχή, αλληλεπίδραση και αίσθημα ευχαρίστησης που πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορές εξάρτησης.
Το γεγονός πάντως είναι ένα: υπάρχουν παιδιά και έφηβοι που παραμελούν σημαντικά την κοινωνική τους ζωή, τις δραστηριότητες και τις υποχρεώσεις τους, και η χρήση του διαδικτύου αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στην ζωή τους.
Ένας προτεινόμενος τρόπος για τη διάγνωση του «εθισμού» είναι αυτός των Caplan και Sadock, και θα πρέπει να ισχύουνε, πέντε από τα έξι παρακάτω κριτήρια, προκειμένου να τεθεί η διάγνωση: 1. παραμονή online για όλο και περισσότερο χρόνο, 2. αποτυχία διαχείρισης του επερχόμενου αισθήματος διέγερσης ή και κατάθλιψης 3.παραμονή online για περισσότερο από το προτιθέμενο χρονικό διάστημα, 4. κίνδυνος απώλειας σχέσης ή ευκαιρίας εξαιτίας της χρήσης, 5. ψεύδη προκειμένου να καλυφθεί η αληθής έκταση της χρήσης και 6.χρήση προκειμένου να ελεγχθούν τα αρνητικά συναισθήματα. Αυτός είναι και ο ορισμός που προτείνεται για το εγχειρίδιο Ψυχικών Νοσημάτων των Η.Π.Α., προκειμένου να αναγνωριστεί ως αυτόνομη διαταραχή. Αν ισχύουν, όπως προαναφέρθηκε, πέντε από τα έξι κριτήρια, τίθεται η διάγνωση του «εθισμού». Υπάρχουν όμως και οριακές-borderline περιπτώσεις που μπορεί να μην ισχύουν όλα τα κριτήρια αλλά μερικά από αυτά, και είναι υψηλού κινδύνου για τη μελλοντική ανάπτυξη «εθισμού».
Το θέμα της συν-νοσηρότητας είναι πολύ σημαντικό. Παρατηρούνται συνοδές καταστάσεις όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και η υπερκινητικότητα, το καταθλιπτικό συναίσθημα, το άγχος και οι ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές, διαταραχή ελέγχου των παρορμήσεων κ.α. Σύμφωνα με την τρέχουσα βιβλιογραφία, η συν-νοσηρότητα παρατηρείται σε τουλάχιστον 60% των περιπτώσεων με κατάχρηση του διαδικτύου.
Το φαινόμενο των συμπεριφορών «εθισμού» αποτελεί ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο και σίγουρα δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν ένας ή δύο ή και τρεις παράγοντες. Φαίνεται πως παίζουν ρόλο γενετικοί παράγοντες, ειδικά εάν υπάρχει συν-νοσηρότητα, αλλά και το είδος της προσωπικότητας (π.χ. ορισμένα παιδιά είναι ευαίσθητα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και ντροπαλά, άλλα παρουσιάζουν χαρακτηριστικά διαταραχής του ελέγχου των παρορμήσεων και μια πιο επιθετική προσωπικότητα). Γεγονότα ζωής μπορεί να οδηγήσουν εκεί, περιβαλλοντικοί παράγοντες σαφέστατα συμβάλλουν (π.χ. η σημαντική δυσλειτουργία της οικογένειας), ενώ και οι πολιτισμικοί παράγοντες είναι σημαντικοί. Επιπλεόν, η εφηβεία αποτελεί ένα ασταθές περιβάλλον το οποίο μπορεί να οδηγήσει λόγω των αναπτυξιακών της χαρακτηριστικών (πειραματισμός, σχετική έλλειψη αντικειμενικής κρίσης, αδυναμία υποθετικής σκέψης, αμφισβήτηση ορίων κ.λπ) σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.
Η πρώτη έρευνα στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 2007, προκειμένου να καθοριστεί η επίπτωση των συμπεριφορών διαδικτυακής «εξάρτησης» στο γενικό εφηβικό πληθυσμό. Η πιο πρόσφατη έρευνα είναι EU NET ADB, www.eunetadb.eu , η οποία πραγματοποιήθηκε σε επτά Ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Ελλάδα, Ισπανία, Ισλανδία, Ολλανδία, Πολωνία, Ρουμανία) με συντονίστρια χώρα την Ελλάδα & φορέα υλοποίησης την Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ) της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Παν/μίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού». Σύμφωνα με την έρευνα 12.7% των εφήβων στην Ελλάδα εμφανίζουν δυσλειτουργική χρήση του διαδικτύου- 1.2 % έχουν βαθμολογία «εξάρτησης» στο σχετικό εργαλείο. Περίπου 11% παρουσίασαν borderline-οριακή χρήση, η οποία δυνητικά θα μπορούσε να οδηγήσει σε «εθισμό». Τα αγόρια παρουσιάζουν μεγαλύτερη επιρρέπεια στην ανάπτυξη συμπεριφοράς “εθισμού”, ενώ οι βασικές δραστηριότητες που μπορούν να οδηγήσουν σε συμπεριφορές «εξάρτησης « είναι η ενασχόληση με τα τυχερά παίγνια, τα κοινωνικά δίκτυα & διαδικτυακά παιχνίδια.
Η χρήση του διαδικτύου πάνω από 10 ώρες την εβδομάδα, μπορεί σύμφωνα με την έρευνα να οδηγήσει δυνητικά σε υπερβολική χρήση. Το εύρημα αυτό είναι σε συμφωνία με τις κατευθυντήριες οδηγίες της Αμερικανικής Παιδιατρικής Ακαδημίας για τα παιδιά και τους εφήβους που θέτει όρια ημερήσιας χρήσης οθόνης ‘screen time’, τηλεόρασης και ηλεκτρονικού υπολογιστή, τις δύο ώρες. Αυτό βέβαια εξατομικεύεται, και ειδικά στην εφηβική ηλικία που ο έφηβος έχει το δικαίωμα της γνώμης του, θα μπορούσε αυτό το όριο, -π.χ. τα Σαββατοκύριακα-, να είναι και τρεις ώρες. Τα όρια που θα τεθούν εξαρτώνται από τη συζήτηση που θα κάνουν ο γονέας και ο έφηβος μαζί, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τις διεθνείς κατευθυντήριες οδηγίες, επιστημονικά στοιχεία και πληροφορίες. Η ενασχόληση στο περιβάλλον του σχολείου αποδείχθηκε προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης.
Σχετικά με την ψυχοκοινωνική κατάσταση των παιδιών, υπήρξαν συσχετίσεις του «εθισμού» με την υπερκινητικότητα, τη διάσπαση προσοχής, την παραβατικότητα καθώς και διαταραχή στη σχέση με τους συνομήλικους στα παιδιά με υπερβολική χρήση (πενταπλάσια πιθανότητα ψυχοκοινωνικής δυσλειτουργίας σε περίπτωση υπερβολικής διαδικτυακής χρήσης).
Στους Έλληνες εφήβους που παρουσιάζουν συμπεριφορά εξάρτησης μελετήθηκαν δημογραφικοί, ψυχοκοινωνικοί και κλινικοί παράγοντες. Το φαινόμενο αφορά κυρίως αγόρια (94.3%), ενώ ανάμεσά τους υπήρξαν έφηβοι που παρουσίασαν σημαντική πτώση της σχολικής επίδοσης και μείωση των δραστηριοτήτων και των χόμπυ τους. Σε πολλές από τις οικογένειες υπήρχαν δυσλειτουργία και έλλειψη επικοινωνίας-αδυναμία τήρησης των ορίων. Συναισθηματικές διαταραχές, άγχος, καταθλιπτικό συναίσθημα και διάσπαση προσοχής ήταν συνοδές οντότητες σε ορισμένα παιδιά. Σωματικά συμπτώματα ήταν συχνά π.χ. διαταραχές του ύπνου, διατροφικές παρεκτροπές, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, πονοκέφαλοι και ξηρότητα οφθαλμών. Μετά από πρόγραμμα παρέμβασης στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) 72.2 % παρουσίασαν βελτίωση ενώ τα 27.7% δεν συνεργάστηκαν ή/ και εγκατέλειψαν το πρόγραμμα.
Το πρόγραμμα που εφαρμόστηκε περιλαμβάνει την ψυχοεκπαίδευση (δηλ. την ενημέρωση και την παροχή πληροφοριών για το τι συμβαίνει και ποιοι είναι οι στόχοι) και την συμπεριφορικού τύπου παρέμβαση (τήρηση ημερολογίου, στήριξη και συζήτηση μία, δύο ή και τρεις φορές την εβδομάδα, επιβράβευση όταν επιτυγχάνονται στόχοι και σημειώνεται πρόοδος, προβληματισμός σε στασιμότητα κ.λπ). Η οικογενειακή στήριξη και καθοδήγηση είναι επίσης σημαντικά. Φαρμακευτική αγωγή χρησιμοποιείται μόνο όταν κρίνεται απολύτως απαραίτητο και εάν υπάρχει υπόστρωμα.
Η πρόληψη είναι εξαιρετικής σημασίας και βασικά μέτρα αποτελούν η ενημέρωση των γονέων και η εκμάθηση των κανόνων ασφαλούς διαδικτύου στο σχολείο. Η εφαρμογή φίλτρων αφορά τις μικρότερες ηλικίες, οι έφηβοι μπορούν να χειριστούν τα φίλτρα έτσι ώστε οι γονείς να μην καταλάβουν ότι έχουνε χρησιμοποιήσει συγκεκριμένο διαδικτυακό υλικό. Η αφιέρωση χρόνου από τους γονείς, η ενασχόληση με το διαδίκτυο μαζί με τα παιδιά τους ώστε να υπάρχει κριτικό φίλτρο, καθώς και η συναισθηματική κάλυψη ώστε τα παιδιά να αισθάνονται ασφαλή και να μπορούν να εφαρμόσουν όρια από πολύ μικρή ηλικία είναι σημαντικά. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι προτιμότερο να είναι σε κοινόχρηστο χώρο ώστε να υπάρχει η απαραίτητη επιστασία. Η ενημέρωση των παιδιών για τα φαινόμενα εθισμού και παρενόχλησης μέσω διαδικτύου, καθώς και προτάσεις για τον χειρισμό καταστάσεων που μπορεί να προκύψουν βοηθούν και προλαμβάνουν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :
1. Bradley K. Internet lives: social context and moral domain in adolescent development. New Dir Youth Dev. 108:57-76, 2005.
2. Bremer J. The internet and children: advantages and disadvantages. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am. 14(3): 405-28, 2005.
3. Halkias D, Harkiolakis N, Thurman P, Caracatsanis S. Internet use for health-related purposes among Greek consumers.Telemed J E Health. Apr;14(3):255-60, 2008.
4. Health Supervision : Middle Adolescence (15 to 17 Year Visits), In : Bright Futures, Guidelines for Health Supervision of Infants, Children and Adolescents, American Academy of Pediatrics, Third Edition, p. 539-557, 2008.
5. Kaplan & Sadock. Comprehensive Textbook of Psychiatry. Eighth Edition. “Telemedicine, Telepsychiatry, and Online Therapy”. p. 958. Lippincott Williams & Wilkins. 2005
6. Pallanti S, Bernardi S, Quercioli L. The Shorter PROMIS Questionnaire and the Internet Addiction Scale in the assessment of multiple addictions in a high-school population: prevalence and related disability. CNS Spectr. 11(12):966-74, 2006.
7. Paul B & Bryant JA. Adolescents and the internet. Adolesc Med Clin. 16(2):413-26, 2005.
8. Suss D. [Impacts of computer- and media usage on the personality development of children and young people]. Ther Umsch. 64(2):103-8, 2007.
9. Tsitsika AΚ, Critselis E, Kormas G, Filippopoulou A, Tounissidou D, Freskou A, Spiliopoulou T, Louizou A, Konstantoulaki E, Kafetzis D. Internet use and misuse : a multivariate regression analysis of the predictive factors of internet use among Greek adolescents. European Journal of Pediatrics Sep 2, 2008.
10. Tsitsika ΑΚ, Critselis Ε, Kormas G; Konstantoulaki E; Constantopoulos A; Kafetzis D. Adolescent pornographic internet site use: A multivariate regression analysis of the predictive factors of use and psychosocial implications. Cyberpsychol Behav. 2009 Oct;12(5):545-50.
11. Τσίτσικα A, Κορμάς Γ, Φρέσκου Α, Γιωτάκος Ο, Μαραγκού Ε, Σταθόπουλος Α, Τζαβάρα Χ, Κριτσέλη Ε, Κωνσταντουλάκη Ε, Καφετζής Δ. Έφηβοι με συμπτώματα εθισμού στο Διαδίκτυο : Πρόκειται για την κορυφή ενός παγόβουνου;. Πρακτικά 2ου Εντατικού Σεμιναρίου Εφηβικής Ιατρικής – 2nd State of The Art Adolescent Medicine Course, 2009.
